امثال و حکم در ادبیات ما

مثل در لغت به معنی مانند و شبیه است. این کلمه عربی است و ریشه آن از ماده مُثول به معنی شبیه بودن چیزی به چیز دیگر است و به معنی مانند، شبیه، برهان و دلیل، مطلق سخن، پند و عبرت و نشانه و علامت است، اما در اصطلاح خاص ادبی نوع خاصی است که در فارسی معادل داستان به­کار می­رود و "حِکم" جمع حکمت است، از دسته­ی ادب و غُرر و دُرر و لطائف نُکت و بذله­ها.

امثال و حکم چیست؟

امثال و حکم را می­توان به سه دسته تقسیم کرد:

1.امثال

2.ضرب­المثل

3.تمثیلات

1.امثال: امثال آن قسمت از حکایات کوچک اخلاقی است که به عربی "مَثَل" و به زبان لاتین "فابل" و به فارسی داستان گویند. این رشته از ادبیات بسیار گسترده است و در تمام زبان­ها و فرهنگ­ها هدفش ارشاد مردم است و بیشتر، قهرمانان این داستان­ها حیوانات و نباتات هستند. گاهی این داستان­ها از زبان­های دیگر ترجمه و تلخیص شده­اند؛ مانند کلیله و دمنه که مشتمل بر داستان­های اخلاقی از زبان حیوانات است.

2.ضرب­المثل: ضرب­المثل یک جمله­ی کوتاه به نظم و یا به نثر است که گاهی دربردارنده پند و دستور اخلاقی و اجتماعی است که با وجود کوتاهی لفظ و سادگی و روانی، شنونده را در افکار عمیق فرو می­برد:

بنی آدم اعضای یک پیکرند

                                              که در آفرینش ز یک گوهرند

                                                                       سعدی

در قرآن کریم و احادیث نیز این­گونه ضرب­المثل­ها به­کار رفته است، مثلا در این حدیث از پیامبر:«من حفر بئرا لاخیه وقع فیه» که مضمون آن به این صورت در ادبیات فارسی درآمده است:

         چَه مکَن که خود افتی

                                                 بدمکن که بد افتی

3.تمثیلات: تمثیلات و امثال تفاوت چندانی با یکدیگر ندارند تنها در امثال، گوینده به حیوانات و نباتات و حتی جمادات شخصیت انسانی می­دهد؛ ولی در تمثیل موضوع سخن انسان­ها هستند و گوینده از انسان­ها مثال می­آورد؛ بنابراین تمثیل، حکایتی است حقیقی و قابل وقوع. تمثیلات نیز می­تواند از قومی به قوم دیگر برود و زبان به زبان منتقل شود.

 منشا داستان­های امثال

یکی از مظاهر فرهنگ و تمدن و ادبیات هر کشور امثال و حکم و کلمات قصار و پر مغزی می­باشد که از دهان بزرگان علم و ادب و یا مردم عامی آن دیار تراوش کرده است. در زبان فارسی بیش از هر زبان زنده­ی دنیا مثل و حکمت است که هر کدام دارای یک جهان ذوق و اندیشه و حلاوت و حسن تعبیر در ادای مقصود آن می­باشد، به کار رفته است. ارسطو هزاران سال پیش از این، معتقد بوده است که امثال و حکم در حُکم خوشه­های حکمت باستانی می­باشد که در پرتو ایجاز، درستی و صواب از خطر نابودی در امان مانده است.

یک ویژگی داستان­های امثال آن است که این داستان­ها بازمانده از سده­های پیشین است و به شخص خاص و افراد معینی تعلق دارند، گاه چنین است که داستانی با حوادث زندگی شخصی سرشناس مطابق می­آید و با نام آن شخص تاریخی مشهور می­شود و در حقیقت به سبب آن مَثل نام آن بزرگ نیز پیوسته در یادها و برسر زبان­ها می­ماند... برخی محققان کوشیده­اند برای برخی داستان­های مثل، ریشه­های تاریخی و زمان معین بیابند، گرچه این کار تنها ابعادی از موضوع را روشن می­کند و تعدد روایات و انسان­ها و پراکندگی جغرافیایی آن­ها را نشان می­دهد اما به­طور قطع نمی­تواند تاریخ دقیق و زمان ساخت آن را معلوم کند. این قضیه این نکته را نشان می­دهد که برخی از داستان­ها را مردم ساخته­اند و بعدها در ادبیات رسمی راه یافته است. مثلا "انجوی شیرازی" روایتی از این مثل را از مردم "جَهَق" قمصر کاشان نقل می­کند که:«به شتر گفتند از کجا می­آیی؟گفت: از حمام، گفتند از پاشنه پایت پیداست»؛

اما زرین­کوب عقیده­ای غیر از این دارد. او معتقد است مردم از عهده­ی خلق ابداع برنمی­آیند و این هنرمندان و شاعران بی­نام و نشان و خوش قریحه­اند که به زبان عامه­ی مردم سخن می­گویند و به شیوه­ی آن­ها می­اندیشند و افسانه­ها و اندرزها و حکمت­های آنان بر زبان­ها می­افتد. در هر صورت این امثال و حکمت­هایشان در طی دوران و در میان افراد و قوم­ها به زیبایی و ارتقا هنری رسیده­اند، در هر صورت ضرورت­ها و نیازهای مردم آفریننده­های آن­هاست که صدها سال سینه به سینه به دست ما رسیده است.

 امثال در نظم و نثر

امثال، بیشتر در مایه­های شعری و به­صورت مصرعی از بیت یا دوبیتی و به­صورت مصداق و مضمون در غزل و قصیده آورده شده است. ترانه، رباعی و غزل به­ویژه با حالات عارفانه خود، ضرب­المثل را بهتر پذیرا می­شوند؛ امثالی چون:

"رنگ رخساره خبر می­دهد از سرّ درون "، "از کوزه همان برون تراود که دروست"،

و در مایه­های نثر: "تا تنور گرم است نان را بچسبان"، "این همه چمچه زدی پس حلوات کو"،

از فواید امثال به­طور خلاصه ساده کردن مباحث سنگین برای اذهان عامه، چنانچه مولوی بیشترین استفاده را از این داستان­ها برده است و یا استفاده از داستان­های تمثیلی در جهت توجیه و تقریر مدعای خود از مواردی است که جای تأمل دارد

 جمع­آوری و تدوین کتاب­های امثال وحکم

. از کسانی که مبادرت به جمع­آوری امثال فارسی کرده­اند می­توان به "مرتضویان فارسانی" با کتاب "داستان­های امثال"،"احمد بهمنیار" با کتاب "داستان­نامه بهمنیاری" و "احمد شاملو" با کتاب "کوچه" و نیز"علی اکبر دهخدا" با کتاب "امثال وحکم" اشاره کرد

 ویژگی­های داستان­های امثال و حکم

طنز و شوخ طبعی: طنز و شوخ طبعی جان­مایه­ی تمام امثال و داستان­های آن است البته این طنز شدت و ضعف دارد. طنز، دلیل مهم بقای امثال و حکم است. این طنزها را اغلب مردمانی در قالب داستان­ها می­ساخته­اند که در خفقان و یا جوامع بسته قدرت بیان حقیقت را نداشته­اند. از شگردهای طنزآمیز شدن امثال، کودن­نمایی، ستایش اغراق­آمیز و بازی­های لفظی و ریشخند و استهزا است

 تعدد روایات: برای داستان­های امثال گاه ده­ها روایت وجود دارد. علاوه بر تعدد در داستان­ها در شخصیت­ها و قهرمانان داستان نیز تعدد دیده می­شود.

سادگی: ویژگی ذاتی داستان­های امثال سادگی شیوه­ی بیان آن­ها است این گونه داستان­ها از آن­جا که برای کودکان و یا طبقات عام نقل می­شود و یا ناقلان آن­ها خود مردم بوده­اند از این رو ساده و مناسب ذوق و قریحه­ی مردم است، نظیر تمام داستان­هایی که در امثال و حکم دهخدا است؛ وی با آگاهی از این ویژگی ذاتی با نثر شیوا و ادبی و فاخر بر شیرینی این امثال افزوده است

1. نظرات کاربران:

      Una در ۱۳۹۶/۰۲/۲۷ - ۰۲:۰۳:۰۰

   ---

   Nice post. I was checking continuously this blog and I am impressed!
   Very useful information particularly the last part :) I care for such
   information a lot. I was seeking this particular information for a long time.
   
   Thank you and good luck.
   
   
      Olive در ۱۳۹۶/۰۲/۲۸ - ۰۷:۳۴:۴۴

   ---

   Nice weblog right here! Also your web site loads up fast! What web host are you the usage of?
   Can I am getting your associate link for your host? I want my web site loaded up as quickly as
   yours lol
   
   
      Rogelio در ۱۳۹۶/۰۶/۱۵ - ۱۳:۰۶:۳۵

   ---

   Hi, i read your blog from time to time and i own a similar one and i was just wondering if you get a lot of
   spam feedback? If so how do you protect against
   it, any plugin or anything you can suggest? I get so much lately it's
   driving me insane so any support is very much appreciated.
   
   

   ---

   نوشتن دیدگاه

   نام و نام خانوادگی:

   آدرس ایمیل:

   متن نظر:

   کد امنیتی:

   ارسال نظر